Vấn đề xã hội nổi bật trước diễn biến mới của đại dịch Covid-19 ở Việt Nam

Đại dịch Covid-19 đặt ra nhiều vấn đề xã hội mới - Ảnh: hdll.vn

1.   Lao động - việc làm  

Đại dịch Covid-19 diễn biến phức tạp với làn sóng lây lan rộng ở các tỉnh phía Nam (TP Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Bình Dương, Long An…), một số điểm dịch ở các tỉnh miền Trung (Đà Nẵng) và miền Bắc (Hà Nội) đã ảnh hưởng lớn đến cơ cấu việc làm trên phạm vi cả nước. Lực lượng lao động trong các ngành thương mại, dịch vụ bị ảnh hưởng trầm trọng do dịch bệnh lây lan nhanh và thực hiện giãn cách xã hội. Theo số liệu của Bộ Công thương, thực hiện giãn cách xã hội kéo dài theo chỉ thị 16 của Chính phủ tại các tỉnh phía Nam đã khiến 80% các nhà máy sản xuất da giầy tại TP Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Bình Dương, An Giang, Kiên Giang… phải ngừng sản xuất do không đủ điều kiện thực hiện quy chế “3 tại chỗ” và “một cung đường, hai điểm đến”. Đối với các doanh nghiệp còn hoạt động buộc phải giảm sản lượng do phải giảm số lao động làm việc để thực hiện giãn cách, đồng thời phát sinh nhiều chi phí do đứt gẫy chuỗi cung nguyên phụ liệu, chi phí phòng chống Covid-19 (xét nghiệm, tiêm chủng, lo ăn, ở 3 tại chỗ cho người lao động). Trong bối cảnh đó nhiều lao động bỏ về quê tránh lây lan dịch bệnh và khó khăn trong việc đi lại, di chuyển giữa các địa phương do phong tỏa, giản cách xã hội”⁽²⁾. 

Khu vực kinh tế phi chính thức ở các thành phố lớn, khu công nghiệp là nơi tạo nhiều việc làm cho lực lượng lao động, nhất là nhóm lao động yếu thế cũng chịu tổn thất rất nặng do các địa phương thực hiện giãn cách xã hội dài ngày. Theo báo cáo của Tổ công tác đặc biệt phòng, chống dịch Covid-19 của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội tại các tỉnh phía Nam, đợt dịch Covid-19 lần thứ 4 diễn biến phức tạp, kéo dài đã ảnh hưởng lớn đến thị trường lao động và người lao động tự do tại 19 tỉnh, thành phố phía Nam. Tính đến cuối tháng 8/2021, tại các tỉnh, thành phía Nam đã có gần 2,5 triệu lao động trong các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất kinh doanh phải ngừng việc, chiếm 70% số lao động phải ngừng việc của cả nước⁽³⁾. 

Sau 35 năm đổi mới chưa từng có sự kiện di cư ngược trở lại nông thôn lớn như đợt di cư trong đợt dịch lần thứ 4. Trong khi đó ngày càng nhiều người lao động Việt Nam ở nước ngoài, nhất là nhóm lao động đang làm việc ở các nước trong khu vực (Nhật Bản, Thái Lan, Campuchia…) di chuyển về nước tránh dịch do tình hình dịch bệnh ở các nước diễn biến phức tạp. 

Đáng quan tâm là trong bối cảnh Covid-19 diễn biến phức tạp nhóm lao động yếu thế như lao động di cư phải thuê nhà trọ… là nhóm chịu ảnh hưởng lớn. Thực tế phản ánh một động thái mới về cơ cấu lao động - việc làm diễn ra theo chiều hướng bất cập, thách thức, rủi ro, bất lợi mới. Thị trường lao động ở các ngành nghề đang chuyển đổi mạnh về cơ cấu, có thể khủng hoảng trầm trọng nếu tình trạng cung - cầu không bảo đảm khi hết giãn cách, các doanh nghiệp, dịch vụ, cơ sở sản xuất… sẽ nhân thêm khó khăn khi khôi phục hoạt động sản xuất, kinh doanh trở lại vì thiếu hụt nhân lực đáp ứng quy trình sản xuất, kinh doanh⁽⁴⁾.

Dịch bệnh Covid-19 kéo dài cũng gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến công việc của nhóm nhân lực trong khu vực nhà nước, đặc biệt là ngành tham gia lực lượng tuyến đầu như quân đội, công an, y tế. Trước tình trạng thiếu nhân lực ngắn hạn các ngành này ở các địa phương, vùng dịch phức tạp, Chính phủ đã chỉ đạo các địa phương tăng cường nhân lực, vật lực chi viện cho TP Hồ Chí Minh, Bình Dương, Đồng Nai và một số tỉnh, thành có số ca nhiễm bệnh lớn.Công việc của nhân lực thuộc khối các cơ quan hành chính sự nghiệp cũng chịu tác động lớn, không ít chương trình công tác, hội nghị, hội thảo phải tạm dừng. Trước bối cảnh dịch diễn biến phức tạp, nhiều ngành nghề đã điều chỉnh quy trình sản xuất, kinh doanh, thực hiện chuyển đổi số trong các hoạt động quản trị, dịch vụ khám chữa bệnh, chăm sóc sức khỏe, giảng dạy, hội thảo, hội nghị… trực tuyến. 

Những động thái chuyển động cơ cấu lao động - việc làm theo các hướng nêu trên nếu không đẩy mạnh chuyển đổi số trong hoạt động quản trị, sản xuất, kinh doanh cũng như sớm có liệu pháp sản xuất, kinh doanh thích ứng với bối cảnh dịch; đồng thời tiếp tục rà soát thực hiện tốt các gói an sinh xã hội thì có thể dẫn đến nhiều hệ lụy xã hội như: gia tăng bất bình đẳng trong tiếp cận việc làm, khủng hoảng thị trường lao động, thất nghiệp, tệ nạn xã hội… ảnh hưởng đến an ninh trật tự, an toàn xã hội ở nông thôn và đô thị. 

2.  Giáo dục và đào tạo 

Đợt dịch bệnh Covid-19 lần thứ 4 tác động sâu rộng đến hệ thống giáo dục, nhất là ở các địa phương có dịch bệnh diễn biến phức tạp. Các hoạt động giáo dục và đào tạo từ mầm non đến sau đại học và các loại hình giáo dục, đào tạo khác tiếp tục ảnh hưởng. Nhiều trường trong vùng dịch phải tổ chức cho học sinh, sinh viên học trực tuyến, học qua truyền hình nhằm bảo đảm  khung chương trình theo quy định của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Theo số liệu thống kê của Bộ Giáo dục - Đào tạo, tính đến cuối tháng 9-2021, cấp tiểu học có 25 tỉnh, thành phố chưa tổ chức dạy học trực tiếp. Cả nước có 7.478 cơ sở giáo dục cấp tiểu học đã tổ chức dạy trực tiếp; 5.047 trường dạy trực tuyến; 8.967 trường tổ chức cho học sinh học qua truyền hình. Riêng tỉnh Bình Dương (địa phương có số ca nhiễm bệnh lớn nhất cả nước) có 6/9 huyện thị bước vào “trạng thái bình thường mới”, 3 địa bàn còn là “vùng đỏ”; gần 200 trường học được sử dụng làm khu cách ly, khu điều trị tập trung⁽⁵⁾. 

Bên cạnh đó, cơ sở hạ tầng công nghệ như: thiết bị, đường truyền internet quá tải. Không ít học sinh, sinh viên thiếu máy tính, điện thoại thông minh nên việc tổ chức học trực tuyến khó khăn, nhất là đối với học sinh tiểu học. Thực tế này khiến cơ hội tiếp cận giáo dục của học sinh, sinh viên gặp thêm thách thức mới. Việc thực hiện giảng dạy trực tuyến cũng nảy sinh một số bất cập liên quan đến khuôn mẫu văn hóa ứng xử của giảng viên và người học, đặc biệt là học sinh, trong khi vấn nạn tội phạm công nghệ cao xuất hiện trong quá trình học trực tuyến chưa được giải quyết. Học sinh tò mò tiếp cận các trang web có thông tin độc hại, ảnh hưởng không tốt đến sức khỏe tinh thần và kiến thức học tập. Thiếu dụng cụ thực hành, hoạt động giáo dục thể chất thuần túy học chay, không gian gia đình hạn hẹp, vật dụng tiện nghi sinh hoạt gia đình sắp xếp không an toàn… đã ảnh hưởng không nhỏ đến sức khỏe thể chất và an toàn cuộc sống của trẻ em. 

Tuy nhiên, đại dịch Covid-19 cũng là cơ hội để ngành giáo dục đẩy mạnh chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy và học, nâng cao kỹ năng công nghệ, trình độ chuyên môn cho đội ngũ cán bộ quản lý, giảng viên, cải thiện hơn kỹ năng tiếp cận công nghệ của học sinh, sinh viên. 

Đại dịch Covid-19 vẫn chưa thể đoán định ngày kết thúc, do vậy toàn ngành giáo dục cần tiếp tục đưa ra sáng kiến tổ chức hoạt động giáo dục theo kịch bản dạy học xây dựng theo từng tháng, phù hợp với từng vùng thích ứng với bối cảnh dịch, đẩy mạnh hơn ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý và giảng dạy; mỗi địa phương, cộng đồng, gia đình chủ động và phối hợp tốt đảm bảo đầy đủ điều kiện trang thiết bị học tập, tạo không gian xã hội, không gian học tập an toàn trong cộng đồng và gia đình cho học sinh, sinh viên.

3.   Y tế và chăm sóc sức khỏe 

Chưa bao giờ ngành y tế của Việt Nam chịu áp lực lớn trong hoạt động chăm sóc sức khỏe nhân dân như đợt dịch lần thứ 4. Chức năng vận hành của hệ thống y tế quá tải, nhất là ở các địa phương có dịch bệnh Covid-19 lây lan rộng như Thành phố Hồ Chí Minh, Bình Dương, Đồng Nai,... dẫn tới thiếu hụt cơ sở vật chất, trang thiết bị lẫn đội ngũ bác sĩ và nhân viên y tế. 

Trước diễn biến phức tạp do chủng Delta lây lan nhanh, để đảm bảo nhu cầu chăm sóc phục vụ người dân bị nhiễm Covid-19 cũng như có nguy cơ lây nhiễm trong vùng dịch, Chính phủ đã chỉ đạo các Bộ, các địa phương tăng cường nhân lực chi viện cho các tỉnh mà dịch bệnh diễn biến phức tạp, đồng thời huy động toàn xã hội, lực lượng công an, quân đội, đội ngũ cán bộ ngành y tế đã nghỉ hưu, hệ thống y tế tư nhân, sinh viên các trường đại học, cao đẳng y trên toàn quốc hỗ trợ các địa phương tiêm vắc xin, xét nghiệm và điều trị bệnh nhân Covid-19.

Theo Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Thành phố Hồ Chí Minh (HCDC), thành phố hiện có gần 58.000 người đang công tác trong ngành y tế và hơn 20.000 người tham gia hỗ trợ phòng chống dịch Covid-19. Ngoài ra, còn tiếp nhận hơn 4.000 nhân sự từ 44 bệnh viện trực thuộc trung ương, các tỉnh, thành và hơn 63.000 người đăng ký tình nguyện và từ các khối chính quyền, Đảng, đoàn thể. Tuy vậy, thành phố vẫn cần bổ sung 12.000 người tham gia công tác phòng chống dịch, lực lượng bác sĩ, điều dưỡng đủ trình độ khám, điều trị bệnh nhân, đặc biệt rất cần cán bộ, nhân viên y tế có chuyên môn, kinh nghiệm về hồi sức, hồi sức tích cực, hồi sức nâng cao⁽⁶⁾.

Trong các tháng dịch bệnh cao điểm, ngành y tế các địa phương đã đạt được nhiều kết quả trong kiểm soát dịch bệnh, song một số bất cập vẫn tồn tại như: ý thức của 1 bộ phận nhân dân chưa tuân thủ các quy định phòng chống dịch, thực hiện tiêm vắc xin; tiến độ tiêm vắc xin còn chậm và xuất hiện một số hiện tượng tiêu cực…

Một vấn đề nan giải liên quan đến thực hiện giãn cách và sức khỏe nhân dân vùng dịch là không ít gia đình đông thành viên nhưng diện tích chỗ ở hay khu nhà trọ hạn hẹp, điều kiện vệ sinh không đảm bảo an toàn, chất lượng bữa ăn thiếu dịnh dưỡng, hay một số khu chung cư cũ xuống cấp, không thoáng mát và điều kiện vệ sinh kém… dẫn đến giảm sức đề kháng trước vi rút Sars-Cov-2 và làm gia tăng nguy cơ lây nhiễm trong cộng đồng. 

Những nỗ lực của cả hệ thống chính trị, đặc biệt là ngành y tế và toàn xã hội đã từng bước góp phần kiểm soát được dịch bệnh song vẫn còn tồn tại bất cập và nếu những hiện tượng này không được giải quyết triệt để có thể dẫn đến giảm hiệu quả công tác phòng chống dịch và nảy sinh bất bình đẳng, thiếu công bằng trong tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe nhân dân. Thời gian tới dịch bệnh dự báo vẫn diễn biến phức tạp, khó lường cần tiếp tục các giải pháp chống dịch hiệu quả, đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao ý thức phòng chống dịch cho nhân dân, tập trung nguồn lực và có kế hoạch tiêm vắc-xin trước cho các nhóm dân cư, người lao động thuộc nhóm nguy cơ lây nhiễm Covid-19 cao. Các biện pháp phòng chống dịch theo chỉ đạo của Chính phủ cần tiếp tục triển khai quyết liệt hơn nữa ở cấp độ cộng đồng và mỗi địa phương cần sáng tạo kịch bản phòng chống dịch phù hợp.

4.   Các chính sách về an sinh xã hội 

Chính phủ đã ban hành nhiều văn bản nhằm triển khai kịp thời các gói an sinh xã hội của nhà nước và huy động các nguồn lực trong xã hội tham gia chống Covid-19. 

Nghị quyết 68/NQ-CP và Quyết định 23/2021/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về hỗ trợ người lao động và người sử dụng lao động gặp khó khăn do đại dịch Covid-19đã giảm 2/3 thời gian, cắt giảm 2/3 thủ tục so với Nghị quyết 42/NQ-CP năm 2020. Về tiến độ chi trả, 12 chính sách được chia làm 3 nhóm, trong đó: chính sách về bảo hiểm đã hỗ trợ cho hơn 12 triệu lao động với số tiền khoảng 4.400 tỷ đồng; chính sách hỗ trợ tiền mặt đã hỗ trợ cho hơn 1 triệu lao động với số tiền là trên 1.300 tỷ đồng; chính sách cho vay trả lương và phục hồi sản xuất đã hỗ trợ cho hơn 42.000 lao động với số tiền là trên 145 tỷ đồng. Tổng số lao động đã được hỗ trợ đến thời điểm tháng 8-2021 là trên 13 triệu lượt người với tổng số tiền là gần 6.000 tỷ đồng⁽⁷⁾. Tuy nhiên, ở một số địa phương, việc thực hiện các nghị quyết, quy định này chưa thực sự chủ động, quyết liệt dẫn đến tiến độ triển khai còn chậm, vẫn còn độ trễ trong triển khai chính sách. Người lao động và người sử dụng lao động cũng chưa thực sự tích cực gửi hồ sơ đề nghị hỗ trợ; cán bộ tiếp nhận và giải quyết hồ sơ ở các cấp địa phương còn có những cách hiểu khác nhau về chính sách, do đó, chưa linh hoạt trong việc xử lý. Một khó khăn khác cũng hiện hữu là không ít lao động làm việc cho các doanh nghiệp nhỏ, cơ sở sản xuất, kinh doanh, hợp tác xã nhưng không có hợp đồng lao động, hợp đồng đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp hàng tháng… nên rất khó khăn đưa những người lao động nhóm này thụ hưởng chính sách. Trong khi đó, một số doanh nghiệp chưa tích cực triển khai làm các thủ tục cho người lao động để hưởng các chính sách trợ cấp cho theo như quy định. Mặc khác, một số tỉnh, thành phố có nhiều quận/huyện, cụm công nghiệp với số lượng doanh nghiệp lớn đã gây áp lực lên hệ thống cơ quan chính quyền tiếp nhận và xử lý hồ sơ cũng là một trong những yếu tố ảnh hưởng dẫn đến việc thực hiện các quy định, chính sách hỗ trợ cho người lao động và sử dụng lao động bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh Covid-19 còn chậm. 

Một bất cập khác tồn tại trong hoạt động trợ giúp xã hội đối với các đối tượng bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh Covid-19 là sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa chính quyền, tổ chức, cá nhân trong hoạt động từ thiện, thiện nguyện ở cộng đồng. Trong xã hội đã nảy sinh tâm lý nghi ngờ các hoạt động thiện nguyện và đòi hỏi sự minh bạch trong hoạt động này. Những bất cập này không được giải quyết triệt để có thể tích tụ mâu thuẫn và nguy cơ xung đột xã hội giữa người dân và các tổ chức thiện nguyện, chính quyền cơ sở, gây mất an ninh trật tự, an toàn xã hội.

Với sự chỉ đạo quyết liệt của Đảng và Nhà nước, và sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, cùng sự tham gia nhiệt huyết, có trách nhiệm của lực lượng tuyến đầu, tình hình dịch bệnh ở các địa phương khu vực phía Nam đang từng bước được kiểm soát thể hiện ở số ca lây nhiễm, tỷ lệ tử vong giảm dần. Tuy nhiên, các bằng chứng và phân tích cho thấy còn nhiều vấn đề xã hội đang đặt ra trong bối cảnh dịch Covid-19 vẫn tiếp tục diễn biến phức tạp ở trong nước và trên thế giới. Những chuyển dịch trong cơ cấu lao động - việc làm các lĩnh vực, ngành nghề đang có sự chuyển đổi mạnh về quy mô, chất lượng. Thực tế này không chỉ ảnh hưởng đến thị trường cung - cầu lao động trong và sau đợt dịch lần thứ 4 mà còn dẫn đến nhiều rủi ro, bất lợi cho các nhóm lao động, nhất là nhóm yếu thế. Hệ thống giáo dục và đào tạo tiếp tục gặp nhiều khó khăn, thách thức mới: cơ sở hạ tầng, trang thiết bị, chương trình và phương pháp giảng dạy trực tuyến cho các nhóm học sinh, nhất là khối mầm non, tiểu học, học sinh có hoàn cảnh gia đình khó khăn; cơ hội tiếp cận giáo dục của nhóm trẻ em bị lây nhiễm và các em cha mẹ chết do Covid-19; không gian sống và học tập của học sinh ở gia đình, vấn đề khuôn mẫu văn hóa ứng xử phù hợp trong môi trường học trực tuyến, nạn tội phạm công nghệ và các trang thông tin độc hại… đang đe dọa sức khỏe thể chất, tinh thần và trí tuệ của trẻ em. Hệ thống y tế chịu áp lực cực lớn do hệ thống các bệnh viện quá tải, thiếu trang thiết bị, vật tư, thiếu nhân lực điều trị bệnh nhân ở các địa phương vùng dịch;  sự chậm trễ trong xét nghiệm, tiêm vắc xin và một số biểu hiện tiêu cực, ý thức của một bộ phận người dân về phòng chống dịch chưa tốt… Một số văn bản chính sách về an sinh xã hội còn chưa sát với thực tiễn dẫn đến việc đánh giá phân loại đối tượng hưởng lợi chính sách gặp nhiều khó khăn; chưa có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, các tổ chức xã hội và cá nhân trong hoạt động trợ giúp, thiện nguyện ở cộng đồng đang gây tâm lý nghi ngờ, bức xúc trong dư luận xã hội về sự công bằng và tính minh bạch trong trợ giúp xã hội… Những vấn đề trên nếu không có kịch bản và liệu pháp phù hợp hơn nhằm giải quyết triệt để sẽ không chỉ tác động đến phát triển kinh tế, mà còn có thể dẫn đến nhiều hệ lụy xã hội xảy ra liên quan đến mâu thuẫn, xung đột, tệ nạn xã hội ảnh hưởng đến ổn định, an toàn cuộc sống của nhân dân, an ninh trật tự và an toàn xã hội.

Đại dịch Covid-19 với biến thể Detal đã và đang ảnh hưởng toàn diện đến đời sống xã hội, song chính từ trong khó khăn và thách thức cũng đang tạo ra nhiều cơ hội mới cho các lĩnh vực, ngành nghề, cơ quan, doanh nghiệp, và mỗi cá nhân buộc phải nhận thức và tìm phương thức hoạt động phù hợp thích ứng với bối cảnh dịch bệnh và cuộc cách mạng 4.0 đang diễn ra ngày càng sâu rộng. Thực hiện chuyển đổi số trong quản trị các lĩnh vực của đời sống xã hội, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ trong các hoạt động sản xuất, kinh doanh, giáo dục và đào tạo, khám chữa bệnh và theo dõi chăm sóc sức khỏe nhân dân, các hoạt động an sinh và trợ giúp xã hội… không chỉ góp phần tái cơ cấu lực lượng lao động phù hợp với diễn biến mới của tình hình kinh tế và dịch bệnh hiện nay mà còn góp phần hiện đại hóa các lĩnh vực của đời sống xã hội, nâng cao chất lượng, hiệu quả và minh bạch xã hội trong các dịch vụ cơ bản của đời sống xã hội và hội nhập toàn cầu tốt hơn … Chính vì vậy, các bộ ngành, địa phương, cơ quan quan tâm khắc phục khó khăn trước mắt, chủ động và đưa ra các sáng kiến, kịch bản chuẩn bị công nghệ, kỹ năng, tri thức mới để dịch chuyển và bổ sung nhân lực, tái cơ cấu lực lượng lao động thích ứng với bối cảnh mới. Bản thân mỗi cá nhân, người lao động cần nhận thức sâu sắc cơ hội mới, khắc phục khó khăn trước mắt, chủ động chuẩn bị công nghệ, kỹ năng, tri thức mới để chuyển đổi nghề, thay đổi phương thức làm việc thích ứng với bối cảnh mới hiện nay. 

__________________

(1) Thuật ngữ “Vấn đề xã hội” chỉ những điều kiện và kết quả xã hội ảnh hưởng xấu đến các nhóm và các loại thành viên xã hội (thậm chí có thể là toàn bộ dân chúng) trong hoàn cảnh sống của họ, được công luận hay một số bộ phận của công luận định nghĩa như là tất yếu phải thay đổi và được biến thành biện pháp chính trị⁽¹⁾, Xem: G. Endruweit và G Trommsdorff: Từ điển Xã hội học, Nxb Thế giới, 2002.

(2) https://moit.gov.vn/tin-tuc/phat-trien-cong-nghiep/dai-dich-covid-19-anh-huong-the-nao-den-nganh-da-giay-viet-nam-.html, truy cập ngày 16-8-2021.

(3), (4) https://cand.com.vn/Thi-truong/thi-truong-lao-dong-khu-vuc-phia-nam-truoc-anh-huong-cua-dich-covid-19-i627867,truy cập ngày 16-8-2021.

(5) https://moet.gov.vn/tintuc/Pages/tin-tong-hop.aspx?ItemID=7522, truy cập ngày 16-8-2021.

(6)https://nld.com.vn/thoi-su/tp-hcm-no-luc-giam-qua-tai-dieu-tri-benh-nhan-nang-20210812221559901.htm, truy cập ngày 16-8-2021.

(7)http://baochinhphu.vn/Hoat-dong-Bo-nganh/Mot-thang-trien-khai-Nghi-quyet-68-Thao-go-kip-thoi-kho-khan-nhieu, truy cập ngày 16-8-2021.

PGS, TS NGUYỄN ĐỨC CHIỆN

Viện Xã hội học,

Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam